اين نوع مواد معدني براي جذب شدن از راه روده ها بايد به انواع پروتئين ها متصل شده و سپس در اعمال مختلف حياتي حيوان شركت نمايند. چنانچه مواد معدني كم مصرف بيش از نياز به جيره اضافه شده و وارد دستگاه گوارش شود پروتئين هاي عامل جذب آنها در روده ها اشباع شده و عمل حياتي فعاليت آنها متوقف مي شود. بدين ترتيب مقدار ماده معدني اضافي جذب نشده از راه روده ها و مدفوع به خارج دفع و وارد كود مي شود.البته افزايش غير متعادل روي و منگنز در اقتصاد دامداري اثرگذار است ولي مس در كبد ذخيره شده و در موارد نياز وارد متابوليسم اعمال ايمني و فعاليت سلولي گشته و افزايش آن در دراز مدت موجب مسمويت دام مي گردد. در ارتباط با مسموميت دام با مس، مجله دامپزشكي كانادا در سال 1993 گزارش مرگ 9 سرگاو شيري را در نتيجه مسموست از ماده معدني مس منتشر نموده و عنوان شده است كه مقدار مس كبد حيوانات تلف شده بين 236/1 تا 179/2 قسمت در ميليون در ماده خشك بوده است. جالب توجه است كه طي مدت 2 سال جيره اين گروه از دام حاوي فقط 38 براي شيرده ها و 23 قسمت در ميليون براي گاوهاي خشك بوده است.
در صورتيكه طبق جداولNRC حداكثر قابل تحمل دام شيرده 40 قسمت در ميليون مس در ماده خشك جيره عنوان گرديده است. لذا چنين نتيجه گرفته مي شود كه تجمع ماده معدني مس اضافي در كبد بدون شك موجب مسمويت و مرگ حيوان خواهد شد. از سوي ديگر مواد معدني 3 گانه مشروح فوق در جيره نيز در سلامت و توليد دام اثرگذار است. مس ، روي و منگنز عوامل كمكي در متابوليسم انرژي سلولي ، رشد بدن ، توليد مثل و توليد شير مي باشند. بطور مثال موارد ناشناخته ديگري در زمينه اثرات آنها در متابوليسم بدن تحت بررسي بوده و در اين ميان گوگرد و آهن مانع جذب اين عناصر مي گردد. به همين علت در مراكز دامداري كه احتمال وجود گوگرد و آهن در خاك مزارع زياد بوده و از راه علوفه و مواد اوليه كنسانتره در فرمول جيره وارد مي شوند، گرايش به افزايش عناصر كمياب معدني در جيره زيادتر است هرچند كه ممكن است از نظر هزينه و يا سلامت دام بحث انگيز باشد. بر مبناي جداول NRC ( 2001 ) تقريبا 5 درصد مس، 20 درصد روي و يك درصد منگنز كه به صورت تركيب سولفات به جيره اضافه شده ، جذب دستگاه و گوارش مي شوند. البته قابليت جذب گوارشي تركيبات آلي اين قبيل مواد معدني مانند تركيبات هيدروكسي بيشتر و بهتر از انواع معدني سولفاته آن مي باشد.
نتايج برگرفته از بررسيها نشانگر آن است كه قابليت جذب هيدروكسي مس در رژيم غذايي كه از منابع گياهي تشكيل شده است بيشتر از انواع سولفاته آن مي باشد. درصورتيكه در رژيم هاي بكار برده شده از پس مانده هاي كارخانجات غذايي جذب هيدروكسي مس خيلي پايين است. شايان ذكر است كه هنوز دلايل علمي قابل قبولي براي اين گونه مشاهدات عنوان نشده است. در رابطه با ميكروارگانيسم هاي فعال در شكمبه نقش مواد معدني كم مصرف تقريبا مشخص شده است زيرا اين عناصر جهت رشد و فعاليت ريزبيني هاي فعال در شكمبه ضروري مي باشند. ولي افزايش آنها در جيره موجب مرگ و كشته شدن بعضي از اين ريزبيني هاي مفيد شكمبه مي شوند. لذا مقدار، نوع و كيفيت اين قبيل مواد معدني مورد استفاده در جيره دام در چگونگي فعاليت ميكروارگانيسم هاي شكمبه تاثير زيادي دارند. اضافه بر موارد مشروح فوق از ديرباز نقش مواد معدني كم مصرف بر بخش خارجي بدن مانند سم ها مشخص شده است. موادي از قبيل يد و روي و بيوتين نيز بر سلامت سم اثر مفيدي دارند. اين عناصر به ايمني و شافي شدن بافت سم كمك فراوان مي نمايد. طي آزمايش مشخص شده است كه تركيب ماده معدني روي (ZN) بصورت گلي كونايت همراه با سولفات مس و منگنز اثر بهتري بر كاهش نوعي باكتري به نام Treponema متورم كننده بافت هاي نرم سم دارد. وجود بيش از اندازه اين نوع باكتري در مدفوع دام و كود نشانگر تورم بافت نرم سم هاي گاو مي باشد. بنابراين خوراندن مواد معدني كم مصرف متناسب با شرايط فيزيولوژيك دام و مقدار توليد شير بدون شك از افزايش هزينه دامداري پيشگيري نموده و سلامت دام تضمين شده و توليداتش با استانداردهاي مربوط مطابقت خواهد نمود.
نویسنده : دکتر محمود شماع استاد پیشین تغذیه دام دانشکده دامپزشکی تهران
منبع : نشریه دامپرور